48 Loại Thành Kiến Nhận Thức phổ biến (Phần 7)

19. ĐỊNH kiến kẻ sống sót (Survivorship Bias)

TẠI SAO CHÚNG TA NÊN THƯỜNG VIẾNG NGHĨA TRANG HAY THẰNG CHỘT LÀM VUA XỨ MÙ

Dù Rick có ở đâu, anh cũng thấy toàn những ngôi sao nhạc rock. Họ xuất hiện trên truyền hình, trên các trang bìa của tạp chí, trong các chương trình hòa nhạc và tại các trang web người hâm mộ trực tuyến. Bài hát của họ luôn vang vọng - trong trung tâm mua sắm, trong playlist trực tuyến của anh ấy, trong phòng tập thể dục. Các ngôi sao nhạc rock ở khắp mọi nơi. Họ có rất nhiều. Và họ thành công. Được thúc đẩy bởi những câu chuyện về vô số người hùng guitar, Rick bắt đầu tham gia một ban nhạc. Nó sẽ làm cho anh ấy vĩ đại? Khả năng xảy ra nằm ở xác suất một phần nhỏ hơn zero. Giống như rất nhiều người khác, anh ta rất có thể sẽ kết thúc trong nghĩa trang của các nhạc sĩ thất bại. Nơi chôn cất này chứa nhiều nhạc sĩ hơn 10.000 lần so với sân khấu, nhưng không có nhà báo nào quan tâm đến thất bại - ngoại trừ các siêu sao đã hết thời. Điều này làm cho nghĩa trang thành vô hình với người ngoài

Trong cuộc sống hàng ngày, bởi vì chiến thắng được thể hiện rõ hơn là thất bại, bạn có hệ thống đánh giá quá cao cơ hội thành công của bạn. Là một người ngoài cuộc, bạn (giống như Rick) không chống lại ảo tưởng, và bạn nhầm lẫn làm thế nào để trừ đi khả năng thành công thực sự. Rick, giống như rất nhiều người khác, là một nạn nhân của Định kiến kẻ sống sót (Surviasorship Bias) hay còn gọi "Định kiến ưu tiên người chiến thắng"

Survivorship Bias là để nói tới hiện tượng mọi người thường tập trung quá nhiều vào lời nói/hành vi/thống kê từ những người thắng cuộc, những trường hợp thành công mà quên mất những người thua cuộc/những trường hợp thất bại. Nói cách khác, quá trình lấy mẫu đưa ra kết luận bị sai lạc do xu hướng ưa thích các mẫu thành công. Lúc đó, bức tranh chỉ có toàn màu hồng.

Lỗi logic này phổ biến nhất ở việc học theo các case-study về startup thành công, về việc đầu tư thành công một thứ gì đó (và sau đó nhân rộng một cách nhanh chóng). Việc này dẫn tới mặc dù mình/công ty mình chưa có đủ nguồn lực/sự chuẩn bị cần thiết nhưng vẫn dấn thân vào dự án, kết quả là fail toàn tập -> đổ tại mình thiếu may mắn.

Lỗi logic này cũng nhìn vào một vài điểm sáng của dự án mà đưa ra kết luận chung rằng nếu dẹp dự án này, chúng ta sẽ mất những điểm sáng đó (trong khi nhìn chung là dự án lỗ toàn tập).

Do vậy, đừng kết luận nếu chưa nhìn thấy đủ các khía cạnh của bức tranh. Hoặc nếu phải kết luận, hãy nói rõ mức độ tự tin/chính xác của kết luận là bao nhiêu.

20. ĐỊNH KIẾN CÓ ĐI CÓ LẠI (RECIPROCATION BIAS)

“Có qua có lại mới toại lòng nhau“- “có đi ắt có lại” (reciprocity)  chứng minh rằng con người cảm thấy cực kỳ khó chịu khi mắc nợ người khác.

Nhiều tổ chức phi chính phủ (NGO) và tổ chức từ thiện cũng dùng kỹ thuật y chang: Cho rồi mới nhận. Tuần trước, một tổ chức bảo tồn gửi cho tôi một phong bì đầy các tấm bưu ảnh về tất cả các loại phong cảnh đồng quê. Lá thư đi kèm cam đoan với tôi là những tấm bưu ảnh là quà tặng có thể giữ lại, dù tôi có muốn hay không muốn quyên góp cho tổ chức của họ. Dẫu tôi hiểu chiến thuật của họ, tôi vẫn cần một chút sức mạnh ý chí và nhẫn tâm để vất chúng vào sọt rác.

Điều không may là loại tống tiền lịch sự này – bạn cũng có thể gọi nó là hối lộ –  khá phổ biến. Một tay chuyên cung cấp ốc vít mời các khách hàng tiềm năng của gã đến tham dự chung một trò chơi thể thao lớn. Tháng sau đó, tới lúc khách hàng đặt mua ốc vít. Khao khát không muốn mắc nợ mạnh đến nỗi người mua đành khuất phục và đặt mua với người bạn mới này.

Đây cũng là một kỹ thuật cổ xưa. Ta thấy “có đi ắt có lại” trong các giống loài mà nguồn cung thức ăn của chúng có sự dao động cao. Giả sử bạn là một người săn bắt-hái lượm. Một hôm bạn gặp may và giết được một con hươu. Bạn không thể ăn cả con trong ngày, mà tủ lạnh thì còn cách đó vài thế kỷ. Bạn quyết định chia sẻ con hươu với bầy đàn của mình, điều này đảm bảo rằng bạn sẽ hưởng lợi từ chiến lợi phẩm của người khác khi mẻ hàng của bạn không mấy ấn tượng nữa. Dạ dày của mấy gã bạn thân đóng vai trò tủ lạnh cho bạn.

“Có đi ắt có lại” là một chiến lược sinh tồn rất hữu dụng, một dạng quản lý rủi ro. Không có nó, nhân loại – và vô số giống loài khác – đã bị tuyệt chủng từ lâu. Nó là cốt lõi của sự hợp tác giữa người với người (không thân thích) và là thành phần thiết yếu của sự tăng trưởng kinh tế và kiến tạo thịnh vượng. Sẽ chẳng có nền kinh tế toàn cầu nếu thiếu nó – sẽ không còn nền kinh tế nào cả. Đó là mặt tốt của “có đi ắt có lại.”

Nhưng cũng có mặt xấu của “có đi ắt có lại“: ăn miếng trả miếng. Oan oan tương báo, và rồi bạn sẽ sớm thấy mình đang  trong một cuộc chiến toàn diện. Đức Chúa Jesus đã thuyết giảng rằng ta nên phá tan vòng xiềng xích này bằng cách đưa luôn má còn lại ra, được chứng minh là rất khó thực hiện, vậy nên sức lôi kéo của “có đi ắt có lại” rất thuyết phục ngay cả khi phần bỏ ra không cao.

Vài năm trước đây, một đôi vợ chồng mời tôi và bà nhà dùng bữa tối. Chúng tôi biết cặp này vào một dịp tình cờ ít lâu trước đó. Họ khá tử tế nhưng không thú vị mấy cho cam. Nhà tôi không nghĩ ra cách gì từ chối khéo nên đành chấp nhận. Mọi thứ diễn ra y như chúng tôi đã nghĩ: bữa dạ tiệc vượt xa cả chán. Dẫu rằng thế, chúng tôi miễn cưỡng mời họ đến nhà vài tháng sau đó. Ràng buộc “có đi có lại” tạo ra cho chúng tôi 2 buổi tối chán ngắt. Và, lạ lùng chưa kìa (lo and behold), vài tuần sau đó, họ gửi cho chúng tôi một thư mời kế tiếp. Tôi tự hỏi có bao nhiêu bữa dạ tiệc đã phải chịu đựng luật “có đi ắt có lại”, ngay cả khi thực khách hẳn họ đã muốn biến mất khỏi cái vòng luẩn quẩn ấy nhiều năm trước đó.

Tương tự, nếu ai đó tiến đến gần bạn trong siêu thị, dù là họ mời bạn một ngụm rượu vang, một mẩu bơ , hay một nắm ô-liu, lời khuyên tốt nhất của tôi là hãy từ chối lời mời của họ – trừ phi bạn muốn kết thúc bằng một chiếc tủ lạnh đầy ắp những thứ linh tinh mà bạn không hề thích chút nào.

21. định KIẾN không hành động (OMISSION BIAS)

Đó là xu hướng thích sự không hành động hơn là hành động, ở bản thân chúng ta và thậm chí trong chính trị.

Theo bạn thì về mặt đạo đức, điều nào sau đây tồi tệ hơn: Đẩy một người xuống biển cho chết đuối hoặc không làm gì để cứu một ai đó rõ ràng đang sắp chết đuối? Nhiều nghiên cứu tâm lý đã chứng minh về “thành kiến bỏ qua” hay "thành kiến không hành động" (omission bias): Khi xem xét cách tốt nhất để làm hại, nếu được lựa chọn, số đông mọi người chọn ‘không hành động’ thay vì hành động, ngay cả nếu cả hai sự lựa chọn đều dẫn đến cùng kết quả xấu. Trong thực tế, con người có xu hướng chọn không hành động ngay cả khi “không hành động” dẫn đến nhiều nguy hại hơn là hành động.

Những nghiên cứu khác đã chứng minh một hiệu ứng tương tự đối với việc đánh giá về những hành động của người khác: mọi người đánh giá một người đầu độc một nạn nhân là đáng trách hơn so với một người không đưa thuốc giải độc cho nạn nhân.

Tại sao mọi người xem tội lỗi của sự chểnh mảng/không hành động ít tồi tệ hơn những tội của sự hành động, ngay cả nếu hậu quả của cả hai là như nhau? Các nhà tâm lý, nhà kinh tế và nhà đạo đức đã đưa ra một số lý do. Chúng bao gồm:

– Đối với sự không hành động có sự mơ hồ về những ý định của người hành động. (Người không hành động đơn giản là không chắc chắn về những gì phải làm?)

– Những hành động thì dễ thấy hơn, thu hút nhiều sự chú ý hơn so với không hành động. (Những hành động ảnh hưởng sâu sắc đến chúng ta hơn và do đó bị đánh giá khắc nghiệt hơn).

Mặt khác, định kiến không hành động thường rơi vào nhiều tình huống khá minh bạch: một sự bất hạnh trong thì tương lai có thể được ngăn ngừa bằng hành động cụ thể và trực tiếp, nhưng cái nhận thấy sâu sắc này không thúc đẩy chúng ta nhiều như nó nên là.

Định kiến không hành động rất khó phát hiện - sau tất cả, hành động dễ nhận thấy hơn là không hành động. Trong những năm 1960, các phong trào sinh viên đã tạo ra một khẩu hiệu: “Nếu bạn không phải là một phần của giải pháp, bạn là một phần của vấn đề"