48 Loại Thành Kiến Nhận Thức phổ biến (Phần 5)

13. lỗi quy kết nền tảng (FUNDAMENTAL ATTRIBUTION ERROR)

Mở một tờ báo, bạn biết rằng một CEO đã bị buộc phải từ chức bởi những kết quả xấu. Trong phần thể thao, bạn đọc rằng mùa giải thành công của đội bạn yêu thích là nhờ cầu thủ X hoặc huấn luyện viên Y. Trong sách lịch sử, bạn biết rằng sự thành công của quân đội Pháp vào đầu những năm 1800 là minh chứng cho chiến lược và lãnh đạo tuyệt vời của Napoléon. "Mỗi câu chuyện chỉ có một khuôn mặt". Thật vậy đây là một quy tắc sắt thép trong mỗi phòng tin tức. Luôn luôn tìm kiếm 'góc người', các nhà báo (và độc giả của họ) thực hiện nguyên tắc này thêm một bước nữa, và do đó làm cho con mồi trở thành lỗi quy kết nền tảng (fundamental attribution error). Điều này mô tả xu hướng đánh giá quá cao ảnh hưởng của các cá nhân và đánh giá thấp các yếu tố thuộc về tình huống, và các yếu tố bên ngoài

Lỗi quy kết nền tảng đặc biệt hữu ích cho việc chuyển các sự kiện tiêu cực thành các gói gọn nhỏ. Ví dụ, 'đổ lỗi' cho các cuộc chiến mà chúng ta lười biếng hành động thành lỗi dành cho các cá nhân: như Hitler đơn độc gây ra chiến tranh thế giới thứ hai..vv. Nhiều người nuốt trọn những đơn giản hóa mọi thứ này, mặc dù biết chiến tranh là những sự kiện không lường trước được mà nguyên do vô số chính chúng ta có thể chưa bao giờ hoàn toàn hiểu được. Nghe có vẻ hơi giống với thị trường tài chính và các vấn đề khí hậu, bạn có đồng ý không?

Tóm lại: Nhiều người chúng ta quá bị cuốn hút bởi cảnh tượng của cuộc sống, những người diễn vai đời không hoàn hảo, những cá nhân tự chủ. Một cách đại diện, họ nhào lộn từ tình huống này đến tình huống khác. Nếu bạn muốn hiểu vở kịch hiện tại - thực sự hiểu nó - hãy quên đi những người biểu diễn. Chú ý thật kỹ đến vũ điệu của sự ảnh hưởng mà các diễn viên phải gánh chịu với vai diễn.  

14. HIỆU ỨNG PYGMALION VÀ HIỆU ỨNG GALATEA

Hay còn gọi là Self-fulfilling prophecy (lời tiên đoán tự trở thành hiện thực) được xem như một bí quyết quan trọng trong quản lý nhân sự. Nếu một người (hoặc chính ta) nghĩ ta thông minh hay ngu dốt hay sao đó, họ sẽ đối xử với ta theo cách mà họ nghĩ. Nếu ta được đối xử như thể ta thông minh hay ngu dốt hay sao đó, ta sẽ hành xử, và thậm chí trở thành như thế. Do vậy, những “tiên cảm” ban đầu của người đó về ta đã trở thành hiện thực! Tóm lại, một khi ý niệm đã hình thành, thậm chí ngay cả khi nó không đúng với thực tế, chúng ta vẫn có khuynh hướng hành xử theo đó. Và kỳ diệu thay, kết quả sẽ xảy ra đúng theo kỳ vọng đó, như thể có phép lạ!

Hiệu ứng Pygmalion được diễn giải qua bốn quá trình sau:

– Chúng ta hình thành kỳ vọng về con người hay sự kiện

– Chúng ta thể hiện kỳ vọng đó qua những tín hiệu giao tiếp, đối đãi…

– Người ta có khuynh hướng đáp lại những tín hiệu đó bằng cách điều chỉnh cách cư xử của họ cho phù hợp

– Kết quả là kỳ vọng ban đầu trở thành hiện thực

Kết quả trở lại tác động vào kỳ vọng ban đầu, tăng cường niềm tin vào những điều chúng ta đã nghĩ về con người/sự kiện đó. Bốn quá trình trên đây tạo nên vòng tròn cho “lời tiên đoán tự trở thành hiện thực” (the circle of self-fulfilling prophecies). Vòng lặp càng “quay” lại nhiều càng làm tăng cường ảnh hưởng của nó. 

Hiệu ứng Pygmalion mang một ý nghĩa to lớn khi ứng dụng trong quản lý nhân sự và giáo dục, nhất là đối với việc giáo dục các trẻ cá biệt. Người ta thấy rằng nhân viên/học sinh có khuynh hướng thể hiện, hoàn thành công việc tốt hơn khi được cấp trên/thầy giáo tôn trọng, kỳ vọng, tin tưởng. Đôi khi người ta còn phân ra làm hai dạng: (1) Hiệu ứng Pygmalion – sức mạnh của sự kỳ vọng của cấp trên đối với nhân viên (hay thầy giáo đối với học sinh) và (2) hiệu ứng Galatea – sức mạnh của sự tự kỳ vọng (của nhân viên/học sinh vào bản thân mình). Người ta cho rằng hiệu ứng Galatea (năng lực của sự tự kỳ vọng) này còn thậm chí còn quan trọng hơn cả hiệu ứng Pygmalion. Do đó, người thầy giáo giỏi phải là người biết truyền cho học trò niềm tin và sự kỳ vọng vào bản thân mình.

15. HIỆU ỨNG HÀO QUANG (HALO EFFECT)

Hiệu ứng Hào quang: còn được gọi là nguyên tắc ‘rập khuôn hóa ấn tượng về ngoại hình’ hay ‘Những thứ đẹp thì sẽ tốt’, là xu hướng theo thói quen của con người khi đánh giá những người hấp dẫn về ngoại hình có tính cách lý tưởng hơn những người kém hấp dẫn về ngoại hình. Nói một cách tổng quát, hiệu ứng Hào quang mô tả tác động của hệ tính cách lý tưởng trong việc đánh giá phiến diện một ai đó trên một phương diện nào đó. Vì vậy, “cảm giác” thường lấn át “nhận thức” mỗi khi chúng ta đánh giá người khác. Nói cách khác, chúng ta lấy một thuộc tính tích cực của một ai đó và gắn nó với tất cả những thứ khác về người đó hoặc vật đó.

Thỉnh thoảng, hiệu ứng này tạo những hậu quả dễ chịu - ít nhất là trong ngắn hạn. Bạn đã bao giờ đi đầu trong tình yêu cao gót chưa? (Chả hiểu tình yêu cao gót là gì? - Lời dịch giả)  Nếu vậy, bạn biết cách một người hoàn hảo có thể xuất hiện. Mr hoặc Ms Perfect của bạn có vẻ là toàn bộ gói hoàn hảo: hấp dẫn, thông minh, dễ thương và ấm áp ... Ngay cả khi bạn bè của bạn có thể chỉ ra những nhược điểm rõ ràng, bạn vẫn không thấy gì ngoài những điều kỳ quặc đáng yêu

Hiệu ứng hào quang cản trở tầm nhìn của chúng ta về các đặc tính thực sự. Để chống lại điều này, vượt qua giá trị bề mặt để hiển lộ yếu tố nổi bật nhất. Các dàn nhạc đẳng cấp thế giới thực hiện chúng bằng cách làm cho các ứng cử viên chơi phía sau màn hình không lộ mặt, để giới tính, chủng tộc, tuổi tác và ngoại hình không đóng vai trò gì trong quyết định của họ. Đối với các nhà báo kinh doanh, tôi nhiệt liệt khuyên bạn nên đánh giá một công ty bằng một cái gì đó khác với số liệu hàng quý dễ dàng có được của họ. Đào sâu hơn. Đầu tư thời gian để nghiên cứu nghiêm túc hơn. Những gì xuất hiện không phải lúc nào cũng đẹp, nhưng hầu như luôn luôn được kiểm chứng

Người dịch: Thanh Luan Tran và Rubi
Trích dịch từ Rolf Dobelli – The Art of Thinking Clearly