48 Loại Thành Kiến Nhận Thức phổ biến (Phần 3)

7. ẢO GIÁC GOM NHÓM (CLUSTERING ILLUSION)

Đây là xu hướng nhìn thấy những kiểu mẫu trong những sự kiện ngẫu nhiên.

Vào năm 1957, ca sĩ opera người Thụy Điển Friedrich Jorgensen mua một máy chơi băng để ghi lại giọng của mình. Khi ông nghe lại đoạn thâu âm, ông nghe thấy những tiếng nhiễu kỳ lạ trong đó, thì thầm như những thông điệp siêu nhiên. Vài năm sau đó, ông thu âm tiếng chim hót. Lần này, ông nghe thấy giọng người mẹ đã khuất của ông trong âm thanh nền đang thì thầm với ông: “Ôi! Fried bé bỏng của mẹ, con nghe tiếng mẹ chứ? Mẹ đây con.” Vậy đấy. Đời Jorgensen thay đổi từ lúc đó và ông đã dành trọn đời mình để liên lạc với người đã khuất qua những đoạn băng ghi âm.

Vào năm 1994, Diane Duyser từ bang Florida cũng có một cuộc gặp gỡ với thế giới bên kia. Sau khi cắn một mẩu bánh nướng và đặt lại xuống đĩa, bà thấy khuôn mặt của Đức Mẹ Đồng Trinh trên đó. Bà dừng ăn tức thì và cất thông điệp thần thánh (trừ miếng bị cắn) vào một chiếc hộp plastic. Vào tháng 11 năm 2004, bà bán đấu giá bữa ăn vẫn còn được bảo quản kỹ lưỡng của mình trên eBay. Miếng ăn của bà đem lại chủ nhân của nó 28,000 Đô-la Mỹ.

Vào năm 1978, một phụ nữ từ New Mixeco cũng có trải nghiệm tương tự. Các điểm đen trên chiếc bánh tortilla của bà hợp thành khuôn mặt Chúa Jesus. Báo chí đã đeo bám câu chuyện này, và hàng ngàn người lũ lượt kéo đến New Mexico để xem đấng cứu thế dưới hình hài chiếc bánh buritto. 2 năm trước đó, tức năm 1976, tàu vũ trụ Viking đã chụp từ trên cao một thành hệ đá (rock formation) trông như mặt người. “Khuôn mặt trên sao Hỏa” trở thành tít chạy trên khắp mặt báo thế giới.

Còn bạn? Có bao giờ bạn thấy những khuôn mặt  trong những đám mây hay viền nét của những loài thú trên những tảng đá? Tất nhiên rồi. Điều này hoàn toàn bình thường. Não người cố tìm kiếm các khuôn mẫu và quy tắc. Thực tế là, não lại tiến thêm một bước xa hơn: Nếu nó không tìm thấy khuôn mẫu quen thuộc nào, nó đơn giản sẽ tự sáng chế ra vài cái. Tín hiệu càng nhòe (diffuse), như là nhiễu nền trong băng ghi, não càng dễ tìm thấy “các thông điệp ẩn” trong đó. 25 năm sau khi người ta phát hiện “khuôn mặt trên sao Hỏa”, tàu thăm dò Sao Hỏa (Mars Global surveyor) gửi về các hình ảnh rõ nét, sinh động về các thành hệ đá: khuôn mặt người quyến rũ hóa ra là những quả đồi nham nhở mà thôi.

Những ví dụ phù phiếm trên đây khiến cho ảo giác gom nhóm (clustering illusion) có vẻ vô hại; nhưng thực ra là không. Lấy thị trường chứng khoán làm ví dụ, vốn cho ra những cơn lũ thông tin vô tích sự mỗi giây. Cười toét mang tai, anh bạn tôi bảo rằng y vừa khám phá ra một khuôn mẫu trong biển dữ liệu kia: “Nếu anh nhân tỷ lệ phần trăm sự thay đổi của Dow Jones với tỷ lệ phần trăm sự thay đổi của giá dầu, anh sẽ biết được sự dịch chuyển giá vàng trong vòng 2 ngày tới.” Nói cách khác, nếu giá cổ phiếu và giá dầu cùng nhau lên hay xuống, giá vàng sẽ lên trong ngày sau ngày mai. Lý thuyết của anh bạn tôi hoạt động tốt trong vài tuần, cho đến khi anh bắt đầu đầu cơ với một tổng số lớn hơn trước giờ và cuối cùng phung phí hết số tiết kiệm của ảnh. Anh đã cảm nhận một khuôn mẫu ở nơi vốn không tồn tại.

oxxxoxxxoxxoooxooxxoo. Đây là chuỗi ngẫu nhiên hay có định trước? Giáo sư tâm lý học Thomas Gilovich đã phỏng vấn hàng trăm người với câu hỏi này. Hầu hết không muốn tin rằng chuỗi trên được sắp xếp tùy ý. Họ đoán hẳn phải có một luật nào đó chi phối thứ tự các ký tự trên. Sai lầm, theo như Gilovich giải thích, và ông chỉ ra cho thấy trong trò tung xúc xắc: Có thể tung ra cùng một con số đến 4 lần liên tiếp khá dễ, điều này làm một số người bị mê hoặc. Hiển nhiên chúng ta gặp rắc rối trong việc chấp nhận những sự kiện như vậy có thể diễn ra hoàn toàn ngẫu nhiên.

Trong thế chiến II, quân Đức thả bom London. Trong các loại vũ khí, họ dùng các tên lửa V1, một loại máy bay không người lái tự dẫn đường (self-navigating drone). Với mỗi đợt tấn công, những vùng ảnh hưởng được đánh dấu cẩn thận trên bản đồ, và người London khiếp hãi: Họ nghĩ rằng họ khám phá được một khuôn mẫu và phát triển các lý thuyết về các vùng trong thành phố sẽ là nơi an toàn nhất. Tuy vậy, sau khi chiến tranh kết thúc, các khảo sát thống kê xác nhận rằng sự phân phối trên hoàn toàn ngẫu nhiên. Ngày nay nguyên nhân lý giải điều này khá rõ ràng: Hệ thống dẫn đường của tên lửa V1 vô cùng kém chính xác.

Khi nhận thức về một khuôn mẫu nào đó, chúng ta thường nhạy cảm thái quá. Hãy khôi phục thái độ hoài nghi của bạn. Nếu bạn nghĩ là bạn mới khám phá một khuôn mẫu nào, trước hết hãy cho rằng nó chỉ thuần ngẫu nhiên. Và nếu những phần bánh pancake giòn tan của bạn bắt đầu trông như khuôn mặt Chúa Jesus, hãy tự hỏi: Nếu thực sự Người muốn hiện thân, sao ngài không làm vậy ở Quảng Trường Thời Đại hay trên đài CNN?

  8. Ngụy biện CHI PHÍ tổn thất (sunk cost fallacy)

TẠI SAO CHÚNG TA NÊN QUÊN ĐI QUÁ KHỨ?

Bộ phim thật thảm khốc. Sau một giờ, tôi thì thầm với vợ: "Thôi nào, về nhà thôi." Cô trả lời: "Không đời nào. Chúng ta không thể vứt bỏ $ 30. '' Đó không phải là lý do để ở lại, 'tôi phản đối. 'Tiền đã mất rồi. Đây là sai lầm chi phí tổn thất trong lựa chọn thôi ”. Cô lườm tôi như thể cô vừa cắn một miếng chanh.  "Chúng ta đã chi 30 đô la bất kể chúng ta có ở lại hay rời đi, vì vậy yếu tố này không nên đóng một vai trò trong quyết định của chúng ta," tôi nói, cố gắng hết sức để làm rõ tình hình. Không cần phải nói, tôi đã bị buộc ngồi xuống ghế của tôi và tiếp tục xem phim (Thằng cha sợ vợ giống tui - Lời thêm của dịch giả hehe)

Ngụy biện chi phí tổn thất là nguy hiểm nhất khi chúng ta đầu tư rất rất nhiều thời gian, tiền bạc, năng lượng hoặc cả tình yêu vào một cái gì đó. Đầu tư này trở thành một lý do để tiếp tục, ngay cả khi chúng ta đang chịu hậu quả với chính nguyên nhân bị tổn thất. Chúng ta càng đầu tư nhiều, chi phí tổn thất càng cao thì sự thôi thúc tiếp tục càng lớn hơn 

Hành vi phi lý này được thúc đẩy bởi nhu cầu cần nhất quán trước sau như một. Sau tất cả, tính nhất quán này biểu thị độ tín nhiệm. Chúng ta thấy mâu thuẫn có thể xảy ra. Nếu chúng ta quyết định hủy dự án nửa chừng, chúng ta sẽ tạo ra một mâu thuẫn lớn trong tâm trí: chúng ta thừa nhận rằng chúng ta đã từng nghĩ khác về dự án này. Cứ tiếp tục với một dự án vô nghĩa sẽ làm chậm lại nhận thức đau đớn thất bại này và cứ tiếp tục như thế để chối bỏ thực tại

Tất nhiên, có thể có lý do chính đáng để tiếp tục đầu tư vào thứ gì đó để hoàn thành nó. Nhưng hãy cẩn thận tránh cố chấp vì những lý do sai lầm, chẳng hạn như để biện minh cho các khoản đầu tư không thể thu hồi. Việc ra quyết định hợp lý đòi hỏi bạn phải quên đi các chi phí phát sinh cho đến nay. Cho dù bạn đã đầu tư bao nhiêu, nên đánh giá lại về chi phí và lợi ích của nó trong tương lai.

9. Ảo tưởng về sự kiểm soát (Illusion of Control)

Trong sòng bạc, hầu hết mọi người thường ném xúc xắc mạnh tay nếu họ muốn số lớn, và gieo càng nhẹ càng tốt nếu họ hy vọng được số nhỏ - nó cũng phi lý như khi người hâm mộ bóng đá nghĩ họ có thể thay đổi cục diện trận đấu bằng cách áp đảo trước màn hình. Thật không may họ chia sẻ ảo tưởng này với nhiều người những người cũng muốn tìm cách gây ảnh hưởng đến thế giới bằng cách gửi ra những tần số 'đúng' (rung động, năng lượng tích cực, nghiệp chướng ?..?)

Ảo tưởng về sự kiểm soát là một thiên kiến tin rằng chúng ta có thể ảnh hưởng đến thứ gì đó mà chúng ta hoàn toàn không thể ảnh hưởng. Điều này được phát hiện vào năm 1965 bởi hai nhà nghiên cứu, Jenkins và Ward. Ảo tưởng về sự kiểm soát được vận dụng như mẹo lừa khi xin qua đường ở Los Angeles với nút dừng giao thông. Mục đích thực sự của nút này là làm cho chúng ta tin rằng chúng ta có thể ảnh hưởng đến đèn giao thông và do đó chúng ta có thể chịu đựng được sự chờ đợi cho tín hiệu thay đổi với sự kiên nhẫn hơn. Điều tương tự cũng xảy ra đối với các nút 'mở cửa' và 'đóng cửa' trong một số thang máy: nhiều nút thậm chí không được kết nối với bảng điện. 

Người dịch: Thanh Luan Tran và Rubi
Nguồn: Trích dịch từ sách:  The Art of Thinking Clearly - Rolf Dobelli