Âm Nhạc Trầm Tử Thiêng (Phần 1)

Lời giới thiệu: Một nghệ sĩ với một bút danh nào đó đều là một sự gửi gấm riêng mình về chính mình. Bút danh như là thương hiệu của người nghệ sĩ, nó vừa như logo, vừa như slogan cũng như giá trị cốt lõi mà thương hiệu muốn hướng tới. Và bút danh dù vô tình hay cố ý đều ám vào cuộc đời người nghệ sĩ cả về cuộc sống lẫn bước đường nghệ thuật của họ. Như tôi - Thương Hàn Thi Sĩ - nghe cái tên là đã thấy độ hùng dũng của nó rồi hehe. 
.
Bút danh "Trầm Tử Thiêng" cũng hình như theo quy luật này. Khi Ông đặt bút danh này với mong muốn gì của riêng Ông thì tôi không biết nhưng tôi thấy nó lại phù hợp với cuộc đời cùng sự nghiệp sáng tác của Ông đến kỳ lạ. Đó là 03 chữ "Trầm" + "Tử" + "Thiêng". Và tôi xin phép được viết về Ông với chính 03 chữ này. 

----------------------------------------------

Tôi sẽ viết về chữ "Tử" trước. Tử là từ Hán Việt chỉ về "Cái Chết" trong sinh ly tử biệt. nó cũng là màu Tím - một màu cao nhất về sắc độ trong phổ ánh sáng. Trước khi viết về từng ý riêng về chữ Tử này thì tôi lại muốn kể về một câu chuyện trước. Đó là một buổi ngồi nhậu và nói chuyện với Đỗ Cao Sang - tác giả của cả ngàn bài thơ về lịch sử và các nhân vật lịch sử.

Chúng tôi nói chuyện về Đạo và Đời. Nói chuyện về lịch sử Việt Nam và những hệ lụy của lịch sử. Ở Đỗ Cao Sang là một hình ảnh chàng trai dấn thân và chấp nhận hệ quả của sự dấn thân của chính mình (Chuyên đề âm nhạc nên tôi cũng không muốn kể quá nhiều về cuộc sống cá nhân). Tôi chỉ nhớ Sang có nói về sự chia rẻ Việt Nam và có nhiều nhận định của riêng mình, riêng tôi thì có bổ sung cho Sang một ý như thế này:

Việt Nam chia rẻ và khó hòa hợp không thuần là ý thức hệ không mà bởi nợ máu đôi bên từ Cộng Sản đến Cộng Hòa tạo cho nhau quá lớn. Nhất là những người có người thân chết trận hoặc cuộc đời họ phải trải qua cải tạo hay tù ngục. Tôi nói với Sang. tôi có những người thân và những người quen cả hai chiến tuyến. Những người không bị vướng những điều kể trên thì họ dễ trung dung và dễ hòa giải hơn nhiều so với những người đã bị dính nặng vào nó. Sự hòa hợp và hòa giải Việt Nam sẽ còn cần rất nhiều thời gian khi cả hai phía phải thật tâm nhìn nhận những vấn đề thực có của lịch sử Việt Nam.

Tôi viết câu chuyện này trong chuyên đề Trầm Tử Thiêng để muốn nói nhạc sĩ Trầm Tử Thiêng là một người lính Cộng Hòa và phải trải qua lao tù từ các trại cải tạo Cộng Sản lẫn các trại tị nạn khi vượt biên. Nhưng trong âm nhạc của Trầm Tử Thiêng khi viết về cuộc đời, thân phận và những khoảng khắc mất tự do này lại hoàn toàn không "cay cú" hay "uất hận" nhiều. Đó là một nét vô cùng "vượt thoát" của Ông so với nhiều ca sĩ của cả hai chiến tuyến (Đời tư hải ngoại của Ông thì tôi không bàn bởi nhiều hoàn cảnh cần phải phát ngôn hợp đám đông để tồn tại nhưng tác phẩm thường là phần hồn của người nghệ sĩ lại thể hiện rõ tâm tư và tầm vóc của Ông). 

Nên chữ "Tử" của Ông là một chữ rất hay ở cả hai khía cạnh suy tư thân phận và cả sắc độ cao vút của màu Tím. Thôi đến phần nghe nhạc vậy:

"Hành ca trong nông trường oan nghiệt" về trại tù cải tạo Cộng Sản là một bài hát nếu đúng phải là một bài ca cay nghiệt. Nhưng âm nhạc và lời ca của Ông lại không quá căm phẫn và nghiệt ngã như nhiều tác phẩm tương đương như vậy.

(Mẹ Hậu Giang)

  
"Dứt bão bắt đầu nước mắt" là bài hát về giai đoạn lênh đênh trên biển khi vượt biên trốn ra hải ngoại:

https://nhac.vn/dut-bao-bat-dau-nuoc-mat-khanh-ly-sodXrOw

"Có tin vui giữa giờ tuyệt vọng" là bài hát đời sống trong trại tị nạn

(Bên em đang có ta)

Tập Thơ: Thả bom tình yêu

1.
Em có biết tôi yêu em từ lúc nào không nhỉ?
Ở quán cafe đó với cái dáng em ngồi
Em ngồi chè hẻ không che đậy
Một dáng ngồi tự nhiên không gượng gạo
Như chính thể là em
Không thèm e ấp hay tạo hình thanh nhã
Tạo phong thái hay khép mình khe khẻ
Cái cách tôi yêu là như vậy đó
Yêu sự tự nhiên và bình thản
Yêu sự trần trụi và không làm màu
Em chằn tinh gấu ngựa thì cứ thế nha em
Tội gì phải ngại ngùng che giấu
Thiệt thòi cho nhân loại lắm biết không em!
Trời sinh ra cái giống bọ
Khùng khùng nhưng thiệt thà
Chắc em cũng biết điều này
Bởi em cũng là giống bọ
Và em biết không? 
Khoảng khắc đó tôi cương cứng như chưa từng thể
Khi em về tôi muốn chạy theo em
Nhưng tôi phải dằn nén lại
Bởi tôi biết nếu chúng ta lao vào nhau lúc này
Sẽ là ngọn lửa Hỏa Diệm Sơn bùng cháy
Dữ dội nhưng chóng tàn
Tôi phải kiên nhẫn chờ đợi em à!
Để đêm về nhung nhớ không nguôi
Và hàng sáng chào cờ hát quốc ca khí thế
Em làm cho tôi biết mình yêu nước nồng nàn đến thế
Ôi trời ơi trời!


2.
Anh với em thuộc cùng bản chất
Chúng ta đã đi trên những con đường khác nhau
Nhiều lần sụp đổ và phải tự đứng dậy trong đống tro tàn đời mình
Anh biết em tìm kiếm anh đã lâu
Nhưng anh đã chỉ muốn rong chơi lãng quên đời
Và chỉ muốn làm những gì mình thích
Mỗi lần gặp em như nhắc nhở bổn phận mà anh đang cố quên
Anh muốn lãng tránh em
Nhưng từ trong sâu thẳm anh biết anh cần em
Bởi chỉ có em
Anh mới trở lại chính anh
Cũng như chỉ có anh
Em mới là chính mình
Vậy thì mình cùng đi chung con đường em nhé!


3.
Em yêu!
Với tình yêu say đắm của chúng ta
Thơ của anh bắt đầu lên nòng
Với tình yêu đắm say của chúng mình
Ngày ngày anh có thể làm chục bài
Nhưng thôi một ngày anh chỉ thả một bãi
Bởi anh biết dòng thơ Baku của anh
Nó hơi nặng mùi
.
Thơ người đầy chim hoa cá cảnh
Riêng thơ anh sẽ là cóc nhái ễnh ương
Cái dòng thơ ẽo ợt chỉ làm em thêm yếu ớt
Còn thơ anh sẽ truyền cho em sức mạnh
Bởi thơ anh đô con cỡ cùng Lý Đức
Nên em mau vận khí xuống đan điền
Mà hấp thụ ngay và luôn em nhở
THở thở !


4.
Khi hai con bọ yêu nhau
Chắc chắn là chích nhau đau lắm
Nhưng em hãy cứ chích anh
Chứ đừng tự luôn chích mình như thế
Bởi anh đã miễn nhiễm độc tố cuộc đời
.
Khi hai con bọ yêu nhau
Nhớ nhau lắm nhưng không nói nhau đâu
Bởi ai cũng chứa cái tôi quá lớn
Ai cũng muốn mình là người chiếm hữu
Nhưng anh cần qué gì cái thứ xàm ruồi này
.
Khi hai con bọ yêu nhau
Nghĩa là anh luôn muốn thấy nụ cười hạnh phúc của em
Mỗi khi em buồn dù chỉ là ánh mắt 
Sẽ làm anh đau thắt tận tâm can
Và em cũng sẽ cảm thấy như vậy vì anh
.
Khi hai con bọ yêu nhau
Là muốn giữ kín trong lòng chờ đối phương thấu hiểu
Nhưng cuộc đời này còn lắm thứ lo toan
Anh dù hơi vô tâm cũng chỉ là muốn chờ
Chúng ta lột dần dần lớp vỏ dày phòng thủ
.
Khi hai con bọ yêu nhau
Là phải ráng tin tưởng nhau nhiều lắm
Em nghi ngờ cũng là điều dễ hiểu
Bởi cuộc đời em đã quá nhiều chua xót
Và bản thân anh cũng chứa nhiều khoảng tối
Tiếng xấu cũng lan truyền khắp tai người
.
Anh sẽ không hứa hẹn một điều gì hết
Bởi đó chưa bao giờ là thói quen của anh
Chỉ mong em hãy nhìn vào hành động
Để em biết anh yêu em biết nhường nào!


5.
Em biết không?
Mấy ngày nay người anh cứ quay vòng vòng
Phải chiến đấu trên ba cao điểm cam go
Mặt trận công việc
Mặt trận dạy học
Và mặt trận yêu em
.
Người anh cứ phải chạy Đông chạy Tây
Quay quay như con rối
Nghỉ ngơi phải tranh thủ như nhà có con mọn
Vậy mà không lúc nào anh lại có thể quên em
Không một phút một giây nào
Mà hình bóng em không lắp đầy tâm trí anh
.
Khuôn mặt em, nụ cười em
Như cho anh thêm sức mạnh
Nhiều lời quá nghe sến đặc
Nhưng cũng đành nói vậy thôi!


6.
Hôm qua anh hơi bệnh
Ngắm nhìn nụ cười tỏa nắng của em
Bệnh càng nặng hơn
Nhưng em yêu chớ nên lo lắng
Bởi con người vô thập toàn
Không bệnh chắc có lẽ thành quái vật
.
Anh chỉ buồn không chăm sóc được em
Bằng những vần thơ bỏng cháy
Nhưng anh sẽ bù lại ngay đây
Với tốc độ phun thơ đều đặn như lúc này
Chắc có lẽ chỉ một thời gian nữa
Sẽ ra đời tập thơ tình yêu của đôi ta
Anh dự định đặt một cái tên thật đẹp
THẢ BOM TÌNH YÊU
Nghe thật là lãng mạn em nhỉ !


7.
Đêm đã khuya và anh ngồi nhớ em
Con chó mực nhà anh nhìn mặt anh
Nó sủa gấu gấu
Bởi nó thấy mặt thằng chủ ngu không thể tả
Em thông cảm cho con chó nhà anh
Nó bị sốc
Bởi thằng chủ lãng tử bất cần của nó
Có bao giờ nhìn thảm thương đến vậy
.
Anh là thằng chảnh heo vô đối
Mà nay nhìn chả khác con bò là mấy
Đúng là đời chả nói trước được điều gì
Anh chỉ biết là anh đang hạnh phúc
Chỉ vậy thôi!


8.
Thế là đám cưới em gái cũng qua 
Nó cũng sẽ như mọi đám cưới khác
Nếu như không có em
Vẫn luôn là bài ca muôn thuở
Trao nhẫn, hứa hẹn bạc đầu
Với riêng anh luôn là bài tra khảo
Chừng nào mày mới chịu cưới vợ
Thường thì anh sẽ cười cợt và trêu đùa
Bởi anh luôn thấy đám cưới là trò hề nhân loại
Nhưng nay anh lặng câm và ngồi thừ ra đấy
.
Anh lặng im nhìn lên sân khấu
Lại mong một điều khá buồn cười
Em là cô dâu và anh là chú rể
Đôi ta sẽ diễn vai chồng vợ
Để khán giả nâng ly chúc mừng
Và anh đã mỉm cười trong dạ như thế đấy!
.
Anh là thằng hay chọc ghẹo phụ nữ
Với cái đầu đầy tỉnh táo và lý trí
Và trái tim đóng kín
Nay với em anh bỗng hóa dại khờ
Khờ khạo và ngu ngốc như thế
Bỗng thấy mình như trẻ nhỏ đòi quà
Món quà mà Thượng Đế ban tặng
Mà có mấy ai hay


9.
Vì sao anh yêu em?
Có lẽ đó cũng chính là câu em muốn hỏi
Vì em đẹp?
Thì anh phải nói thật thà
Anh biết và quen nhiều nàng còn đẹp hơn em
Thời buổi bơ sữa và thẩm mỹ viện
Thì gái đẹp đi đầy đường
.
Nếu em chờ đợi sự săn đón và quỳ lụy của anh
Như những người đang theo đuổi em
Thì xin em hãy quên gấp đi
Bởi anh không rảnh
Tình yêu thật sự đến từ sự trân trọng lẫn nhau
Anh sẽ cố để xứng đáng tình yêu của em
Và ngược lại em cũng nên có bổn phận như thế
.
Vậy thật sự anh yêu em chỗ nào
Đơn giản là sự ấm áp từ trong sâu thẳm
Bao bên ngoài vẻ đẹp lạnh lùng
Có lẽ nhiều người sẽ không thật sự ưa em đâu
Bởi em đẹp và được nhiều người săn đón
Bởi vẻ đẹp chảnh chó mà em đang cố diễn
Nhưng em chảnh chó chả bằng một góc chảnh heo của anh
Bởi em vẫn còn chứa nhiều sự thương cảm
Còn anh là thứ vừa chảnh vừa ác
.
Vậy em thật sự thương anh chỗ gì?
Chắc chẳng phải vẻ đẹp trai ngời ngời của anh
(Mặc dù anh biết nó đẹp ghê hồn hehe)
Cũng chỉ là sự ấm áp của anh
Bên vẻ ngoài bất cần và hay dê gái
Cái sự ấm áp sâu thẳm đó mấy ai thấu tỏ
Chắc chỉ có những người đã chìm xuống tận cùng nỗi đau
Và lạnh nhạt thế gian này
Bởi con người ngày nay thường hay yêu lớp vỏ
Hào nhoáng và phù phiếm bên ngoài
Để cảm nhận sự sâu thẳm tâm hồn
Có lẽ chờ khi xuống lỗ
(Nhưng chắc gì cũng đã hiểu được đâu)


10.
Anh và em ngồi lặng lẽ bên nhau
Chúng ta nhìn ngắm biển xa xa 
Biển một bên và anh một bên
Còn em ngồi ké kế bên
.
Nhìn đoàn tàu chở dầu lờ lững trôi trôi
Như tiếp thêm năng lượng tình yêu
(Cũng may dầu không bị tràn)
Biển luôn mênh mông và sâu thẳm
Hay gào thét và lắm lúc dịu êm
Như tình anh dành cho em 
Dữ dội và gây mê
.
Trước vẻ đẹp của biển
Nhiều tay nịnh vợ sẽ tán
Rằng em đẹp hơn biển
Riêng anh thì thiệt thà
Em chỉ đẹp hơn anh
Mà anh thì đẹp nhất quả đất này rồi
Hehe


11.
Vì yêu em anh hóa thành thi sĩ
Đem thơ ca dâng hiến cho đời
Tập thơ tình đôi ta thì có tựa
Chỉ thiếu tên thi sĩ chính là anh
.
Anh ngẫm nghĩ bao đêm mòn cả trán
Lấy tên gì cho xứng với em đây
Chợt nhớ đến một thi sĩ lừng danh
Là ông anh với Thương Hoàng bút hiệu.
.
Chắc có lẽ chọn cái tên thi sĩ
Là Thương Nàng để biết chỉ yêu em
Nhưng nghĩ thấy tên kia chưa đủ tả
Sự yêu đương say đắm đến cuồng si
.
Anh yêu em như Đêm chờ cơn ngủ
Toát mồ hôi run rẩy đến toàn thân
Là nhức đầu kèm với sốt kinh niên
Nên anh thấy chỉ một tên xứng đáng
Thương Hàn thi sĩ khỏi sai luôn!


12.
Anh đã về vùng quê hương cát nóng
Nóng bỏ mẹ nhưng vẫn nhớ đến em
Nhìn lũ dê đang tung tẩy trên đồi
Cỡ sư phụ chả ai bằng em cả
.
Anh biết anh bệnh nan y khó chữa
Không thuốc men cũng chả cần bác sĩ
Thoáng em cười là anh chuyển ngay cơn
Điên cuồng si và vô cùng thảo khấu
.
Anh ngắm mây lại thèm mái tóc em
Dải Ngân Hà chả bằng em nhoẻn miệng
Những núi đồi, những đường cong sông suối
Sá nào đâu thân thể của em nằm
.
Ôi quẩn quanh vẫn là hình bóng ấy
Ám mắt anh như loạn thị toàn phần
Đến lúc sợ sáng soi gương lượm tóc
Khuôn mặt anh bỗng hóa bản mặt em
Hehe


13.
Yêu anh em không cần hứa bạc đầu
Và em không cần lời hứa trọc đầu từ anh
Hứa hứa cái con khỉ mốc xì
Bởi hứa cho nhiều cũng vậy thôi!
.
Anh khẻ hát vu vơ
"Đừng dê anh em nhé
Đừng dê nhé
Anh chỉ muốn làm con dế vô tư
Hứ hư hư"
.
Nhưng em chớ vội mà tin
Anh đang nói xạo với mình mà thôi
Dê anh em phải liên hồi
Kẻo không anh hận ôi thôi cả đời!


14.
Hãy nói về cuộc đời khi anh đang còn trẻ
Tu hành một cách mạnh mẽ và nghiêm trang
Với pháp danh Thích Gái Đẹp lừng danh
Anh tu hành sắp đắc con mẹ nó Đạo
Nhưng vì em anh bỏ tất
Đạo đạo cái cục cứt
.
Nàng Liên Hoa Sắc của lòng anh!
Anh nào mong giỏi tán tỉnh nhiều phụ nữ
Chỉ muốn tán tỉnh riêng em hằng ngày và cả cuộc đời này
Cuộc đời anh có biết ghen tuông là mẹ gì đâu
Mấy nàng gọi anh là cục nước đá mà lị
.
Nhưng chỉ với em anh mới biết ghen
Bởi đơn giản anh sợ mất em
Em thì cũng như anh vậy thôi
Vậy tội gì mà phải hành hạ nhau đến vậy
Trên đời này không có cái ngu nào
Hơn cái ngu tự làm khổ nhau
Vì những thứ tào lao xích đế
.
Cuộc đời như mõm con chó mực
Thì cố bôi đen nó thêm làm gì em nhỉ
Hãy nhìn thấu vào màu đen
Sẽ thấy nó trắng sáng ngời ngời
Nó có khác nhau đâu
Cũng chỉ do tâm tưởng biến hình muôn điệu mà thôi
Cũng như vậy với Nghi ngờ và Tin tưởng!


15.
Anh cần em giữ anh thật chặt
Đừng để anh sa ngã trong vòng tay đàn bà
Em hãy biến anh thành người chung thủy
Một cách tự nguyện và thành thật nhất
.
Cuộc đời anh bất hạnh 
Bởi anh chịu không nỗi
Sự oán hờn và nước mắt đàn bà
Em hãy làm anh thành người tàn nhẫn nhất
Với bất kỳ người phụ nữ nào chỉ vì em
.
Nếu anh là thằng đểu
Có lẽ anh hạnh phúc hơn nhiều
Anh có cố cũng không diễn tròn vai bao giờ
Đừng làm anh thành diễn viên nghiệp dư
Bởi nó dở ẹt xem không đặng chút nào
Anh chờ em thiệt đó
Đó là lời chân thành từ trái tim anh
Mà có lẽ chưa bao giờ em tin cả

48 Loại Thành Kiến Nhận Thức phổ biến (Phần 14)

40. THÀNH KIẾN ỦNG HỘ ĐỔI MỚI (PRO-INNOVATION BIAS)

Trong vài năm qua, tôi đã dành rất nhiều thời gian lắng nghe những người đang háo hức về "blockchain". Họ đã tuyên bố nó có thể giải quyết rất nhiều vấn đề của xã hội - tất cả mọi thứ - từ việc loại bỏ nghèo đói cho đến việc lật đổ các loại tiền tệ thông dụng và cả hình thái quốc gia 

Một cách dịu dàng, đây là bằng chứng về thành kiến ủng hộ đổi mới (pro-innovation bias) trong tất cả vinh quang của nó. Một cách thô lỗ, nó là bằng chứng của nhóm người đang cố gắng để lừa đảo các quỹ đầu tư bằng cách tận dụng hiệu ứng hào quang (halo effect). Tất nhiên, Blockchain là một sự sáng tạo tuyệt vời, và một ngày nào đó - có thể - dẫn đến những lợi ích kinh tế đáng kể, nhưng cuối cùng nó cũng chỉ là một phần của công nghệ.

Vậy thành kiến ủng hộ đổi mới (pro-innovation bias) là gì? Nó là xu hướng tuyệt đối hóa niềm tin rằng một sự đổi mới nên được cả xã hội chấp nhận mà không cần sự thay đổi hay xét lại nào về nó. Nó là "Nhà vô địch" của sự đổi mới, nó là thiên hướng mạnh mẽ ủng hộ sự đổi mới, làm cho chúng ta có thể không thấy những hạn chế hoặc điểm yếu của nó để tiếp tục thúc đẩy nó. 

Blockchain thường được kết hợp với Bitcoin nhưng trên thực tế nó là một sự đổi mới riêng biệt mà hệ thống thanh toán hiệu quả nhất thế giới đã được xây dựng. Về mặt kỹ thuật, blockchain chính nó là một ví dụ duy nhất của một lớp mở rộng của hệ thống được gọi là Distributed Ledger Technology hoặc DLT (Thật sự thuật ngữ về blockchain và tài chính thì tôi không mạnh nên nhiều thứ tôi sẽ để nguyên ngữ - Lời thêm của dịch giả)

PS: Để link tiếng Anh bài tạp chí cho các bạn muốn tham khảo thêm. Bản thân tôi khi tìm hiểu kỹ thêm về Blockchain mới dám dịch và có những nhận định riêng về nó

http://www.psyfitec.com/2017/04/putting-pro-innovation-bias-on.html

41. THÀNH KIẾN PHẢN KHÁNG (REACTANCE BIAS)

Đối với một người sinh ra bản chất tự nhiên, thành kiến phản kháng ( reactance bias) là một trong những bẫy rập nguy hiểm nhất.

Muốn phát bệnh và mệt mỏi với việc có người nói cho bạn biết phải làm gì? Sức cám dỗ để khẳng định sự tự do của bạn bằng cách làm ngược lại?

Bạn có thể đang rơi vào thành kiến phản kháng ( reactance bias). Vậy thành kiến phản kháng ( reactance bias) là gì?

Thành kiến phản kháng ( reactance bias) là một phản ứng để chống lại những đề nghị, người, quy tắc, hoặc các quy định đe dọa hoặc loại bỏ các quyền tự do hành vi cụ thể. Phản ứng xảy ra khi một người cảm thấy rằng ai đó hoặc một cái gì đó đang lấy đi lựa chọn của họ hoặc hạn chế phạm vi lựa chọn thay thế của họ

Chúng ta sáng tạo các loại phản ứng khi bị hạn chế. Tất cả những gì chúng ta muốn là chính mình, nhưng chúng ta không thể không cảm thấy thế giới đang cố gắng đưa chúng ta vào một chiếc hộp.

Thật không may, điều này có thể dẫn đến một số quyết định khá điên rồ. Chúng ta có thể bỏ qua những lời khuyên vững chắc - những nguyên tắc như chân lý - chỉ vì chúng ta muốn làm điều gì đó khác biệt.

Ví dụ: bạn có một trang web trông không giống những trang web điển hình. Nó có thể rất cool và vô cùng sáng tạo, nhưng khách hàng có thể gặp khó khăn trong việc truy cập vào nó. Khách hàng khi tương tác với chúng ta luôn có một số kỳ vọng nhất định. Khi sự đồng cảm không gặp nhau, họ sẽ sợ hãi! 

Tôi không nói là nhàm chán hay không bao giờ đổi mới. Điều tôi đang đề xuất là một thứ gì đó vừa phải thì hay hơn: chấp nhận thực tế rằng có những nguyên tắc kinh doanh đi trước thời đại đáng học hỏi. Vẫn có thể tạo ra một sản phẩm sáng tạo đậm chất của bạn nhưng cũng không nên làm mất đi sự kỳ vọng hay khó hiểu với khách hàng. 

42. ẢO TƯỞNG NHÀ TIÊN TRI - GÃ KHỜ (SEER-SUCKER IILUSION)

Mỗi buổi sáng trước khi rời nhà, nhà tâm linh James Randi lấy một tờ giấy và viết lên đó “Tôi James Randi sẽ chết hôm nay”. Sau đó anh ta ký tên và ghi ngày tháng rồi bỏ nó vào túi áo khoác và cứ thế ngày này qua tháng nọ. Nếu anh ta vô tình chết vào bất cứ ngày nào thì tất nhiên là thế giới sẽ tràn ngập những tín hữu hoan hô và khẳng định rằng anh ta là một người tiên tri tâm linh đích thực. Tất nhiên, các nhà đầu tư thông minh đều cười nhạo những kẻ ngốc đó.

Tuy nhiên, chúng ta không nên cười nhạo bởi vì mỗi ngày chúng ta sẽ luôn là nạn nhân của những người thông minh kiểu như Randi và không có bất kỳ cảm giác gọi là hợp luân thường, đạo lý nào của anh ta. Mỗi ngày, trên toàn thế giới, mọi người đều dự đoán những điều không thể đoán trước và phán quyết rằng thị trường sẽ bùng nổ hay phá sản, hoặc đi zic zac như một thủy thủ say rượu... Cuối cùng, một trong những dự đoán đó tất nhiên sẽ trở thành sự thật và đó là niềm tin tương đương với sự nhìn xa trông rộng của mỗi người. Trong khi thực tế, người dự báo chỉ đơn giản là bỏ một ghi chú trong túi mỗi sáng như James Randi. Trong một thế giới mà mọi người đều dự đoán mọi thứ thì thỉnh thoảng chắc chắn ai đó sẽ đúng (Đây cũng gần dạng “thiên lệch nhận thức muộn” hoặc “dự đoán theo sự thật đã xảy ra” (hindsight bias) mà dịch giả đã dịch trong phần 6)

Nhưng nó sẽ hơi khác tí so với thiên lệch nhận thức muộn bởi hai yếu tố song hành Seer (nhà tiên tri) và Sucker (gã khờ) theo cái tên của loại thành kiến nhận thức này:

Trong đó, lý thuyết tiên tri và gã khờ cho biết:
"Không phải vấn đề bao nhiêu dự đoán đúng sẽ tồn tại để mà những nhà tiên tri (seers) có tồn tại hay không tồn tại, những gã khờ (suckers) sẽ luôn trả tiền cho sự tồn tại của các nhà tiên tri (suckers)". Hay trong mỗi nhà tiên tri sẽ luôn có một gã khờ phục dịch mình. Bởi vì sao bởi một điều đơn giản con người luôn cần một điều gì đó hay một người gì đó để bấu víu và nhà tiên tri đáp ứng được sự bấu víu này bởi nhà tiên tri đáp ứng được cái mác hay nhãn hiệu mà những gã khờ kỳ vọng như những nhành cây cứu vớt đời mình dù nhà tiên tri nhiều khi cũng như gã khờ cũng chả biết gì hay dự đoán được gì đúng cho chính mình.

48 Loại Thành Kiến Nhận Thức phổ biến (Phần 13)

37. HIỆU ỨNG MẶC ĐỊNH ( DEFAULT EFFECT)

Ngày hôm kia trong một nhà hàng, tôi quét danh sách rượu trong tuyệt vọng. Irouléguy? Harslevelü? Susumaniello? Tôi còn xa lắm mới là một chuyên gia, nhưng tôi có thể nói rằng một người chuyên gia rượu cũng đang cố gắng chứng minh thế giới của mình với những lựa chọn này. Trên trang cuối cùng, tôi tìm thấy sự cứu chuộc: " Rượu vang Pháp 'house wine'  của chúng tôi: Réserve du Patron, Bourgogne, $ 52". Tôi đã ra lệnh ngay lập tức; nó không thể tệ được, tôi lý luận như vậy - (house wine tôi giữ nguyên nghĩa bởi dịch nghĩa ra Tiếng Việt thì không sáng ý bài viết lắm, hiểu nó là loại rượu nhà hàng chọn, hay gọi là rượu đặc trưng của quán và nó mới chính là nghĩa "mặc định" trong tiêu đề hiệu ứng này)

Tôi đã sở hữu một chiếc iPhone trong vài năm nay. Tiện ích cho phép tôi tùy chỉnh mọi thứ - sử dụng dữ liệu, đồng bộ hóa ứng dụng, mã hóa điện thoại, ngay cả khi tôi muốn màn trập máy ảnh to lên. Bao nhiêu thứ tôi đã thiết lập trong đây? Bạn đoán đó: nó không phải chỉ có bao nhiêu đó

Trong sự an toàn của tôi, tôi không bị thách thức về kỹ thuật. Thay vào đó, tôi chỉ là một nạn nhân của cái gọi là hiệu ứng mặc định (default effect). Các thiết lập mặc định làm ấm áp và dễ chịu như một chiếc gối mềm mà chúng ta vui vẻ ngã vào đó. Cũng giống như tôi có xu hướng gắn bó với rượu vang nhà (house wine) và các thiết lập điện thoại di động của nhà máy, hầu hết mọi người bám víu vào các tùy chọn tiêu chuẩn. Ví dụ, những chiếc xe mới thường được quảng cáo với một màu nhất định; trong mọi danh mục, video và quảng cáo, bạn sẽ thấy chiếc xe mới có cùng màu, mặc dù chiếc xe có nhiều màu sắc. Phần trăm người mua chọn màu mặc định này vượt xa tỷ lệ phần trăm người mua xe đã mua màu cụ thể này trong quá khứ. Nhiều người chọn mặc định.

Hiệu ứng mặc định (default effect) làm việc ngay cả khi không có tùy chọn tiêu chuẩn nào được đề cập. Trong những trường hợp như vậy, chúng ta làm cho quá khứ của chúng ta trở thành thiết lập mặc định, do đó kéo dài và thánh hóa hiện trạng. Mọi người khao khát những gì họ biết. Nếu lựa chọn thử một cái gì đó mới hoặc gắn bó với các tùy chọn đầy tính thử thách và thử nghiệm, thì chúng ta có xu hướng rất bảo thủ ngay cả khi một sự thay đổi sẽ có lợi. Ví dụ: ngân hàng của tôi tính phí $ 60 cho báo cáo tài khoản gửi thư. Tôi có thể tiết kiệm cho mình số tiền này nếu tôi tải xuống các báo cáo trực tuyến. Tuy nhiên, mặc dù dịch vụ đắt tiền (và tốn giấy) đã khiến tôi bận tâm trong nhiều năm, tôi vẫn không thể tự mình thoát khỏi nó một lần và mãi mãi.

Vậy sự thành kiến hiện trạng (status-quo bias) này đến từ đâu? Ngoài sự tiện lợi tuyệt đối, sự ác cảm về mất mát cũng đóng một vai trò. Hồi tưởng những tổn thất làm chúng ta khó chịu gấp đôi so với mức tăng tiến tương tự, nó làm hài lòng chúng ta. Vì lý do này, các nhiệm vụ như đàm phán lại các hợp đồng hiện có tỏ ra rất khó khăn. Bất kể đó là tư nhân hay chuyên nghiệp, mỗi nhượng bộ bạn thực hiện nặng gấp đôi như bất kỳ bạn nhận được. Do đó, trao đổi như vậy kết thúc cảm giác như thua lỗ ròng.

Cả hiệu ứng mặc định (default effect) và thành kiến hiện trạng (status-quo bias) đều cho thấy rằng chúng ta có một xu hướng bám víu vào mọi thứ, ngay cả khi điều này đặt chúng ta vào thế bất lợi. Bởi thay đổi cài đặt mặc định, bạn có thể phải thay đổi hành vi của chính mình. "Có lẽ chúng ta sống cuộc sống của chúng ta theo một số ý tưởng đã mặc định thành tiềm thức" Tôi đề nghị một người bạn đồng hành ăn tối, hy vọng sẽ đưa anh ta vào một cuộc thảo luận triết học sâu sắc. "Có lẽ nó chỉ cần một chút thời gian để được phát triển", ông nói sau khi đang thử Réserve du Patron (Câu cuối là một câu mỉa của tác giả bài viết, ông vẫn đang dùng rượu mặc định của nhà hàng nhưng suy nghĩ đến chuyện vượt thoát hiện trạng. Một dạng mỉa mai sâu cay kiểu Việt Nam "Nói thì như thánh tướng mà làm thì như mèo mửa" - Lời thêm của dịch giả)

38. NGỘ NHẬN VỀ SỰ KHAN HIẾM ( SCARCITY ERROR)

"Rara sunt cara", nói theo người La Mã. Hiếm là có giá trị. Trong thực tế, ngộ nhận về sự khan hiếm (scarcity error) nó cổ như nhân loại. Bạn tôi với ba đứa con là nhân viên bán thời gian tại một đại lý bất động sản. Bất cứ khi nào cô ấy có một người mua quan tâm nhưng không thể quyết định, cô ấy gọi và nói 'Một bác sĩ từ Luân Đôn đã nhìn thấy mảnh đất này ngày hôm qua. Anh ấy thích nó rất nhiều. Thế còn bạn? Bạn vẫn còn quan tâm? 'Bác sĩ từ London - đôi khi đó là một giáo sư hoặc một chủ ngân hàng - tất nhiên là hư cấu. Hiệu quả  rất thực tế, nó tạo ra viễn cảnh cơ hội có thể biến mất trước mắt của khách hàng, vì vậy họ hành động và chốt giao dịch. Tại sao? Bởi đây là nguồn cung khan hiếm, nhưng một lần nữa cơ hội vẫn thuộc về bạn. Khách quan, tình huống này là không thể hiểu được: hoặc khách hàng muốn có giá đất ấn định hoặc không - không liên can bất kể bác sĩ nào từ London (Nó kích thích bản năng chiếm hữu trong gene của con người thôi chứ có gì mà khó hiểu - Lời nhiều chuyện của dịch giả hehe)

Để đánh giá chất lượng của bánh, Giáo sư Stephen Worchel chia người tham gia thành hai nhóm. Nhóm đầu tiên nhận được toàn bộ một hộp bánh và nhóm thứ hai chỉ có hai cái bánh. Cuối cùng, các đối tượng chỉ với hai cái bánh đánh giá chất lượng cao hơn nhiều so với nhóm đầu tiên đã làm. Thí nghiệm được lặp lại nhiều lần và luôn cho thấy kết quả tương tự

 'Chỉ có bán trong ngày hôm nay' một thủ thuật bán hàng cổ điển. Các ông chủ gallery tranh tận dụng lợi thế của ngộ nhận về sự khan hiếm bằng cách đặt các dấu chấm màu đỏ "Đã Bán" dưới hầu hết các bức tranh của họ, biến một vài tác phẩm còn lại thành các vật phẩm quý hiếm phải được giành giật nhanh. Chúng ta thu thập tem, tiền xu, xe hơi cổ ngay cả khi chúng không phục vụ mục đích thực tế. Bưu điện không chấp nhận tem cũ, các ngân hàng không lấy đồng xu cũ, và những chiếc xe cổ không còn được phép lưu thông trên đường nữa. Tất cả các vấn đề; chúng hấp dẫn bởi chúng khan hiếm

Tóm lại: phản ứng điển hình đối với sự ngộ nhận khan hiếm là sự lầm lạc trong suy nghĩ một cách rõ ràng. Đánh giá sản phẩm và dịch vụ chỉ dựa trên nền tảng giá và lợi ích của chúng bị bóp méo. Nó sẽ không có tầm quan trọng nào nếu một hạng mục đang biến mất nhanh chóng, cũng như không có bất kỳ bác sĩ từ London nào quan tâm. (Thành kiến này đúng hơn phải sử dụng chữ định kiến thuộc bản năng gốc của con người về sự chiếm hữu. Và trong triết lý 12 nhân duyên của đạo Phật nó chính là chữ Thủ "nắm giữ" - Lời thêm của dịch giả) 

39. THÀNH KIẾN VỀ KẾT QUẢ (OUTCOME BIAS)

Một giả thuyết nhanh: cho một triệu con khỉ suy đoán trên thị trường chứng khoán. Chúng mua và bán cổ phiếu như điên và, tất nhiên, hoàn toàn ngẫu nhiên. Chuyện gì xảy ra? Sau một tuần, khoảng một nửa số con khỉ sẽ kiếm được lợi nhuận và một nửa số còn lại bị mất. Những con tạo ra lợi nhuận có thể ở lại; những con thua lỗ được gửi về nhà. Trong tuần thứ hai, một nửa số con khỉ vẫn sẽ lời cao, trong khi một nửa còn lại sẽ thua lỗ và được gửi tiếp về nhà. Và cứ thế. Sau mười tuần, khoảng 1.000 con khỉ còn ở lại - những con luôn đầu tư tiền của chúng tốt. Sau hai mươi tuần, chỉ một con khỉ sẽ ở lại - con này luôn luôn, không có thất bại, đã chọn đúng cổ phiếu và bây giờ là một tỷ phú. Hãy gọi anh ta là con khỉ thành công.

Phương tiện truyền thông phản ứng như thế nào? Họ sẽ vồ lấy con vật này để hiểu 'nguyên tắc thành công' của nó. Và họ sẽ tìm thấy một số yếu tố: có lẽ con khỉ này ăn nhiều chuối hơn những con khỉ khác. Có lẽ nó ngồi ở một góc khác trong cái lồng. Hoặc, có lẽ nó chuyền cành nhanh qua các nhánh cây, hoặc nó có những khoảng dừng dài hơn, nghĩ ngợi trong khi chải chuốt. Nó buộc phải có một số công thức để thành công, phải không? Làm thế nào khác được khi nó thực hiện tuyệt vời đến như vậy? Trúng liền trong trong hai mươi tuần - và đây là một con khỉ đơn giản? Không thể nào!

Câu chuyện về con khỉ minh họa về thành kiến về kết quả (outcome bias): chúng ta có xu hướng đánh giá các quyết định dựa trên kết quả chứ không phải là trong quá trình ra quyết định. Sự sai lầm này còn được gọi là ngộ nhận lịch sử (historian error). Một ví dụ điển hình là cuộc tấn công của Nhật Bản vào Trân Châu Cảng. Căn cứ quân sự có nên được sơ tán hay không? Từ quan điểm của ngày hôm nay: rõ ràng, vì có rất nhiều bằng chứng cho thấy một cuộc tấn công sắp xảy ra. Tuy nhiên, chỉ khi nhìn lại thì các tín hiệu xuất hiện rất rõ ràng. Vào thời điểm đó, vào năm 1941, có rất nhiều tín hiệu mâu thuẫn. Một số chỉ vào một cuộc tấn công; những người khác thì không. Để đánh giá chất lượng của quyết định, chúng ta phải sử dụng thông tin có sẵn tại thời điểm đó, lọc ra tất cả mọi thứ chúng ta biết về nó sau khi tấn công (đặc biệt là nó đã thực sự xảy ra).

Một thử nghiệm khác: bạn phải đánh giá hiệu suất của ba bác sĩ phẫu thuật tim. Để làm điều này, bạn yêu cầu mỗi người thực hiện một ca mổ khó trong năm lần. Trong những năm qua, xác suất chết vì các quy trình này ổn định ở mức 20%. Với bác sĩ phẫu thuật A, không ai chết. Với bác sĩ phẫu thuật B, một bệnh nhân chết. Với bác sĩ phẫu thuật C, hai người chết. Làm thế nào để bạn đánh giá hiệu suất của A, B và C? Nếu bạn nghĩ giống như hầu hết mọi người, bạn đánh giá A là tốt nhất, B tốt thứ 2, và C là tệ nhất. Và do đó bạn đã rơi vào thành kiến kết quả. Bạn có thể đoán tại sao: do các mẫu quá nhỏ, làm cho kết quả không nhiều ý nghĩa. Bạn chỉ có thể đánh giá một bác sĩ phẫu thuật nếu bạn biết điều gì đó về lĩnh vực này, và sau đó cẩn thận theo dõi việc chuẩn bị và thực hiện các hoạt động. Nói cách khác, bạn phải đánh giá quá trình chứ không phải là kết quả. Ngoài ra, bạn có thể sử dụng một mẫu lớn hơn, nếu bạn có đủ bệnh nhân cần hoạt động cụ thể này: 100 hoặc 1.000 ca mổ. Bây giờ là đủ để biết rằng, với một bác sĩ phẫu thuật trung bình, có 33% cơ hội không ai chết, 41% cơ hội một người sẽ chết và 20% cơ hội hai người sẽ chết. Đó là một phép tính xác suất đơn giản. Điều nổi bật: không có sự khác biệt lớn giữa số không chết và hai người chết. Để đánh giá ba bác sĩ phẫu thuật hoàn toàn trên cơ sở các kết quả sẽ không chỉ cẩu thả mà còn phi đạo đức.

Tóm lại: Đừng bao giờ đánh giá một quyết định hoàn toàn bởi kết quả của nó, đặc biệt là khi ngẫu nhiên hoặc "yếu tố bên ngoài" đóng một vai trò lớn. Kết quả tệ không hẳn là do quyết định tệ và ngược lại. Vì vậy, thay vì vò tóc về một quyết định sai lầm, hoặc vỗ tay cho một trong các quyết định mà có thể chỉ tình cờ dẫn đến thành công, hãy nhớ lý do tại sao bạn đã chọn những gì bạn đã làm. Có phải lý do của bạn hợp lý và dễ hiểu không? Sau đó, bạn sẽ làm tốt hơn để gắn bó với phương pháp đó, ngay cả khi bạn không không may mắn lắm.